نقش مراکز شهری در پویایی مناسبات اقتصادی عصر صفوی (مطالعات موردی: اصفهان ، بندرعباس ، فرح آباد ساری)

چکیده یکی از مهم‌ترین کارکردهای پدیده اجتماعی شهر، مناسبات اقتصادی وابسته به جامعه شهری است. در تاریخ شهرنشینی ایران در دوران اسلامی، این مسئله در کنار نظام تولید، توزیع و مبادله بین جامعه شهری و روستایی نقش بسزایی در پویایی حیات اقتصادی ـ اجتماعی شهرهای ایران در قرون میانی و متأخر اسلامی ایفا کرده است. پژوهش حاضر بر اساس روش تحلیل تاریخی و بهره‌گیری از منابع تاریخی و مطالعات اجتماعی و اقتصادی شهر، با هدف تبیین ساختار اقتصادی شهرهای ایران در عصر صفوی نگاشته شده است. به این منظور شهرهای فرح آباد ساری در شمال، اصفهان در مناطق مرکزی و شهر بندری بندرعباس در جنوب ایران مورد مطالعه قرار گرفته­اند. معیار گزینش این شهرها ماهیت عملکردی آنها - شامل عملکردهای تولیدی، صنعتی و صادرکننده - بوده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد شهرهای ایران عصر صفوی در دو قالب شهرهای توسعه‌یافته و احداثی با پراکندگی مکانی از پیش طراحی شده در مسیر تجاری ابریشم در عصر سلطنت شاه عباس اول (1038-996ق) در سه بخش شمالی، مرکزی و جنوبی ایران، به تولید، توزیع و صادرات کالا اشتغال داشتند. تحلیل مناسبات اقتصادی شهرهای عصر صفوی نشان می‌دهد اشکال ارائه شده در نظام مبادله بر جنبه‌های انحصارطلبی تام شاه و بهره‌کشی مالکانه، وابستگی شدید اقتصاد شهری به اقتصاد کشاورزی در روستاها و در نهایت شکل‌گیری نظام واسطه‌گری و خرده کالایی در شهرها تمرکز داشته است.